नेपाल संवत् : थुकिया परिचय व महत्व

प्रा. माणिकलाल श्रेष्ठ

कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा कछलाथ्व पारु कुन्हु न्हूदँ शुरु जुइगु नेपाल संवत् नेपालय् विभिन्न इलय् राज्य स्तरय् छ्यलाबुला याःगु विभिन्न संवत् मध्ये छगू जूसां मेमेगु संवत् सिबें थुकिया विशेष महत्व दु । थ्व खँ मनोगत रुपं स्वयाः भावावेशय् मवंसे वस्तुगत रुपं अध्ययन यायेगु उपयुक्त जुइ ।

शक संवत् : थजाःगु अध्ययनया झ्वलय् न्हापां झीसं झीगु देशय् गुगु गुगु इलय् गुगु गुगु संवत् प्रचलित जुल अध्ययन याये । नेपालय् सुं सुं मनुखं नेपालया दक्कले पुलांगु संवत् धकाः दावी याःगु व किरात जुजु यलम्बरया शासन शुरु जुसांनिसें शुरु जूगु धाःगु येले संवत् (किरात संवत्) नेपालया छुं हे लिखित दस्तावेजय् वा छुं हे अभिलेखय् छ्यलातःगु खने मदुगुलिं उकियात त्वःताः लिखित व अङ्कित अभिलेखय् खनेदुकथं नेपालय् राज्य स्तरय् छ्यलातःगु दक्कले पुलांगु संवत् शक संवत् खः । भारतय् प्रचलित थ्व संवत् भारतय् स्थापना जुइ धुंकाः नेपालय् गुबलेंनिसें दुहाँ वल धका मालेबलय् थ्व संवत् दक्कले न्हापां संवत् ३८१ धका छ्यलातःगु तक प्रमाण लूगु दु । उगु इलंनिसें संवत् ५२६/२७ तक अनवरत रुपं न्ह्याथासं थ्व संवत् छ्यलातःगु खनेदु । ५२६/२७ लिपा थ्व संवत् ४९८ निसें शुरु जूगु संवत् लिच्छवी कालया निगूगु संवत् संभवतः मानदेव संवत् अंशुवर्माया शासनकालय् छ्यलेगु यायेवं शक संवत् विस्थापित जुल । लिपा हानं गोरखा राज्यया विस्तार अभियानया क्रमय् स्वनिगः (नेपाः गाः) व चाकःलिया मल्ल राज्यत पृथ्वी नारायण शाहं त्याका कायेवं नेपाल संवत् लिकयाः हाकनं शक संवत् हे राज्य स्तरय् छ्यलेगु यात । थुकथं निक्वःखुसिइ शाह कालय् संवत् १६९० निसें १८२५ तक प्रचलनय् तयेधुंकाः शक संवत् १८२५ स राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरं शक संवत् लिकयाः विक्रम संवतयात नेपालया राज्य स्तरय् छयलेगु यात ।

थुकथं न्हापाया खुसिइ संवत् ३८१ निसें ५२६ तक लिच्छबी कालय् जम्मा १४५ दँ (भचा न्ह्यः निसें ल्याःखाःसा सत्या दँ) व निक्वःखुसिइ १६९० निसें १८२५ तक (शाह कालय्) जम्मा १३५ दँ याना स्वसः दँ सिबें भचा कम ई तक प्रचलित थ्व संवत् उलि अवधितक देशभर व्यापक रुपं चले जुल । तर छता न्हिमथंसे मगाःगु खँ छु धाःसा भारतय् शक संवतया न्हूदँ प्रारम्भ जुइगु दिन चैत्र शुक्ल प्रतिपदा चैत्र कृष्ण औंसीया कन्हय् कुन्हु जूसां थ्वहे संवत् नेपालय् धाःसा कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा कछलाथ्व पारु कुन्हु हिलीगु वा न्हूदँ शुरु जुइगु जुयाच्वन ।

मानदेव संवत् : लिच्छबी कालयाम्ह गैर लिच्छबी जुजु अंशुवर्मां शक संवत् ५२६/२७ पाखे संवत् २९ धका शुरु याःगु (१ निसें मखु २९ साल निसें छ्यःगु) मानदेव संवत् करीव स्वसः व न्हय्न्यादँति (पौने तीन सय वर्ष) प्रचलनय् वये धुंकाः मानदेव संवत् ३०४ सिधयाः ३०५ शुरु जुइकुन्हु नेपाल संवतया स्थापना जुल, अले मानदेव संवत् विस्थापित जुयाः नेपाल संवतया प्रचलन शुरु जुल । मानदेव संवतय् नं संवत् हिलीगु दिन वा न्हूदँ शुरु जुइगु दिन कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा हे खः ।

नेपाल संवत् : मानदेव संवत् ३०५ शुरु जुइ माःगु दिन कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा (कछलाथ्व पारु) कुन्हु, उगु दँय् ई।सन् ८७९ या अक्टोवर २० तारिख (कमल प्रकाश मल्लया दावीकथं अक्टोवर १९ तारिख) निसें शुरु जूगु थ्व नेपाल संवत् १ निसें ८८८ तक करीव गुसः दँ मदिक्क व्यापक रुपं प्रचलित जुल । पृथ्वी नारायण शाहं राज्य स्तरया ज्याय् नेपाल संवतयात लिकयाः हाकनं शक संवत् हे छ्यलेगु यात । तर राज्यया औपचारिक कागजपत्र बाहेक साँस्कृतिक धार्मिकखँय् धाःसा नेपाल संवत् हे ८८८ लिपा नं ताः ई तक छ्यल । राज्य स्तरय् नं पृथ्वी नारायण शाहया काय् प्रताप सिंह शाहया शासन कालय् नेपाल संवत् हे छ्यलातःगु खनेदु, तिब्बतनापया सन्धीया भ्वँतय् तक नं नेपाल संवत् हे छ्यलातःगु दु । अथे हे राणा कालय् नं 'श्री ३ महाराज' जङ्ग बहादुर राणा बेलायत वं बलय् कायममुकायम प्रधानमन्त्री जूम्ह बम बहादुरं कागजपत्र व शिलालेखय् तक नं शक संवत व नेपाल संवत् नितां नापनापं च्वयेगु याःगु खनेदु । थ्व ल्याः मतःसां १ निसें ८८८ तक स्पष्ट हे नेपाल संवत् नेपालया राजकीय संवतया रुपय् प्रचलित जूगु खः ।

विक्रम संवत् : नेपाल संवत् धुंकाः शक संवत् हाकनं प्रचलनय् वया च्वंगुयात लिकयाः शक संवत् १८२५ स राणा प्रधानमन्त्री चन्द्र शमशेरं नेपालय् राज्य स्तरय् विक्रम संवतयात प्रचलनय् हःगु खः । रामकृष्ण कँवर क्षेत्रीया काय् जङ्ग बहादरं प्रधानमन्त्री जुइवं थःत कँवर (क्षेत्री) यात कुँवर (ठकुरी) घोषणा यानाः थःगु थर राणा च्वयेगु याःगु क्रमय् लिपा चन्द्र शमशेरं थः राणा भारतया राजस्थानया राजपुत राणाया सन्तती धकाः धायेगुया नापं थुकियात हे बः बीत भारतया राजस्थानय् छगू ईया स्थानीय जुजु जन श्रुतिकथं उज्जैनया वा मालवाया जुजु विक्रमादित्यया राज्याभिशेषनिसें शुरु जूगु धका विश्वास याना तःगु विक्रम संवतयात नेपालया राजकीय संवतया रुपय् स्थापना याःगु खः । वया न्ह्यः नं छुं इलंनिसें अनौपचारिक रुपय् विक्रम संवत् प्रचलित जुइ धुंकूगु खः । नेपालय् लागु याःगु शुरुया इलय् चन्द्र गतिकथं दिनगिन्ती तिथिया ल्याखँ न्ह्याःगु थ्व विक्रम संवतयात चन्द्र शमशेर धुंका प्रधानमन्त्री जूम्ह भीम शमशेरं सूर्यया गतिया ल्याखँ गतेया क्यालेण्डर विक्रम संवतय् छ्यला ब्यूगु खः । न्ह्यागुसां नेपालय् विक्रम संवत् राज्यया औपचारिक राजकीय संवतकथं प्रचलन जूगु (न्हापा छुं ई अनौपचारिक रुपय् गनं गनं च्वयेगु याना तःगु) या इतिहास सछि व खुदँ न्हय्दँ तिनि दत ।

दक्कले ताःहाक इतिहास दुगु नेपाल संवत् : थुकथं सछि व न्हय्दँया राजकीय संवतया मान्यता काःगु इतिहास दुगु विक्रम संवत्, निक्वयाना निसः व चय्दँति राज्य स्तरय् प्रचलित जूगु शक संवत्, निसः व न्हय्न्यादँ ति प्रचलित मानदेव संवतया तुलनाय् करीव गुसः दँ मदिक्क राज्य स्तरय् प्रचलित जूगु संवत् नेपाल संवतया महत्व स्वभावतः दक्कले अप्वः द हे दत ।

देशय् दुने हे जन्म जूगु व देशया नामं स्थापित नेपाल संवत् : नेपालय् राज्य स्तरय् औपचारिक संवतया रुपय प्रचलित जूगु च्वय् उल्लिखित प्यंगू संवत् मध्ये निगू हे जक (मानदेव संवत् व नेपाल संवत्) नेपालं हे उत्पति जूगु संवत् खः । शक संवतया प्रचलन नेपालय् ताःहाकः अवधि तक देशभर व्यापक प्रचलन जूगु जूसां थुकिया जन्म नेपालं पिने भारतय् जूगु खः । लिपा नेपालं नाला कया थःगु हे विशेषता कथं विकास यानाबिल । (चैत्रादी संवतयात हिला: कार्तिकादी याना बिल ।) विक्रम संवतला विदेशी संवत्, उकिंसं उकिया जन्म देश भारतय् हे औपचारिक राजकीय मान्यता मदुगु विक्रम संवत् खः । भारतया राष्ट्रिय संवत् शक संवतयात घोषणा याना तःगु दु । थ्व विक्रम संवतयात ला पिनें दुतहयाः लादेयाःगु खः ।

मेगु खँ मानदेव संवत् नेपालयाम्ह छम्ह जुजुया नामं व विक्रम संवत् छम्ह विदेशी जुजुया नामं स्थापनायाना तःगु अले शक संवत् छम्ह ब्यक्ति मखुसां छगू जातिया नामं स्थापना याःगु संवत् खःसा नेपाल संवत् जक नेपाल देश नेपाल राष्ट्रया नां स्वाना दयेकूगु संवत् जूगुलिं थुकी राष्ट्रियता व देश भक्तिया प्रेरणा बीगु गुण दु ।

नेपाल संवतया स्थापना : च्वय् धाये धुंथें नेपाल संवत् इश्वी सन् ८७९ अक्टोवर २० तारिख कुन्हु स्थापना जूगु खः । अले थुकिया संस्थापक सुं जुजु सामन्त मखु सर्वसाधारण जनतापाखें व छम्ह व्यक्ति खः । उलि जक मखु न्हूगु संवत् स्थापना याःगु उपलक्ष्यय् सुं छम्हसिया गद्दी आरोहण, जन्मदिन वा राज्याभिशेष मखु, ऋण पुले मफयाः दासताय् लानाच्वंपिनि ऋण पुलाः बियाः दासमुक्ति याःगु तःधंगु राष्ट्रिय घटनाया उपलक्ष्यय् दयेकूगु संवत् खः ।

छथ्व मनुखं थ्व संवतया नां नेपाल संवत् मखु पशुपति संवत् खः, थुकीया संस्थापक नं शंखधर मखु राघवदेव खः, धकाः मखुमखुगु तर्क बियाः मिथ्या प्रचार याना च्वंगु दु । थजाःगु भ्रम बीत इमिसं थःगु तर्कया आधारकथं केशर पुस्तकालय्स च्वंगु गोपालराज वंशावलीया हे छगू आवृत्ति न्ह्यब्वया च्वंगु दु । तसकं पुलांगु उगु वंशावलीइ च्वयातःगु वाक्य थुकथं दु - 'राजा राघवदेव ६३ वर्ष छ मास । पशुपति भट्टारके सम्बत्सर कृत ।' थुकी नेपाल संवत् नं धयाःतःगु मदु, शंखधरया नं नां मदु धयागु इमि तर्क । तर थ्व वाक्यया अर्थ ला राघवदेवं स्थापनायाःगु खःसा राजा राघवदेव 'तेन कृत' धया तइगु जुइ । अथे मधाःगुया मतलव जुजु राघवदेवया पालय् जूगु महत्वपूर्ण घटनाया जक वर्णन थ्व खः । अले संवतया नां 'पशुपति संवत' जूगु खःसा 'पशुपति भट्टारक संवत' धाये माःगु खः 'पशुपति भट्टारक' मधासे 'पशुपति भट्टारके' 'भट्टारक' शब्दया सप्तमी विभक्ति छ्यलातःगुया अर्थ पशुपतिइ (पशुपतिमा वा at Pashupath) धाःगु खः । अर्थात सुं व्यक्तिं पशुपतिइ वना विधिपूर्वक पुजायानाः संवत् हिलधयागु खः ।

शंखधर काल्पनिक मनू मखु, ऐतिहासिक व्यक्ति खः : शाह जुजु रण बहादुरया शासनकालय् पुलांगु पुलांगु वंशावली मुनाः उकियात गोरखा भाषां अनुवाद् याकाः पिकाःगु भाषा वंशावलीइ च्वयातःकथं 'पशुपतिं भक्तपुर वनेगु लँय् बागमती पुल पारिइ पूर्व पाखे च्वंगु हुलाकी सतलं ३०/३२ (सुइकु सुइनिकु‍ = तीस बतीस हात जति) पूर्व छगः ल्वहँ अधापि दनि, गुगु शिलाय् (ल्वहँतय्) च्वनाः शंखधरं जनताया ऋण पुलाः ब्यूगु खः ।' स्थानीय बुढापाकातय्सं व शिला दुगु थाय् जुया हे अनया त्वाःया नां 'शिलामुगल' धाःगु खः । ७०/८० दँ न्हापा तक 'शिलामुगल' धाइगु थाय्यात आ नं सिनामुगल धायेगु यानाच्वन ।

शंखधर सालिक व शंखधर चैत्यया प्रमाण : डा. जगदीश रेग्मीं लुइका दीगु छगू भाषा वंशावलीइ च्वयातःकथं शंखधरं पशुपतिइ विधिपूर्वक पूजायानाः नेपाल संवतया स्थापनाया घोषणा यायेधुनेवं पशुपति देगःया ध्वाखा पिने थःगु सालिक तल अले थः च्वनागु छेँ दुगु त्वालय् छगः चैत्य दयेकल । पशुपतिइ शंखधरया शालिक गुगु पतिइ खः यकीन धाये मफुनिसां शंखधरं दयेकूगु चैत्य मरुत्वाःया इलाछेँनं विष्णुमतिया रामघात वनेगु लँय् आःतकनं चैत्य दनिऽ गुकियात स्थानीय जनतां शंखचैत्य धाइ । थजाःगु आःतक दनाच्वंगु इमारतया प्रमाणकथं शंखधर काल्पनिक पात्र मखु ऐतिहासिक व्यक्ति धकाः स्पष्ट जू ।

नेपाल संवतया व्यापकता : नेपाल संवत् स्वनिगः (काठमाडौं उपत्यका) दुने जक प्रचलित जुल पिने प्रचार जुइ मफु धयागु नं छगू भ्रम दु । नेपाल संवत् ८८८ स पृथ्वी नारायण शाहं थ्व संवत् छ्यलेगु दिका बीवं बुलुहुँ तनावना स्वनिगलय् जक सिमित जूगु नेवाःतय्सं जक माने यानाच्वंगु संवत् अर्थात छगू सिमित थाय्या सिमित जातिया मनूतय्गु जक संवत् थें भ्रम च्वंवंगु खः । वयां न्ह्यः थ्व संवत् थुलि व्यापक जूगु खः लिच्छबी कालया विशाल नेपालया देशभर जक प्रचलित जुगुया नामं देशं पिने विदेशय् नापं प्रशिद्धि दुगु संवत् खः ।

छगू निगू दसु थन बिइ । थौंकन्हय् भारतया बङ्गाल प्रान्तय् दुने लाःगु न्हापाया कुच विहार राज्यया जुजु प्राण नारायणं नेपाल संवत्या च्यागूगु शताब्दीइ थनी स्वसःत्या ति दँ न्हयः थःगु राज्याभिशेषया उपलक्ष्यय् पिकाःगु असर्फिइ (स्वर्ण मुद्राय्) नेपाल संवत् ७५३ अङ्कित यानातल । अथेहे चीनया बादशाहं नेपालया भ्वंत (बनेपाय्) च्वंम्ह जय रामयात च्वःगु चिठ्ठीइ नेपाल संवत् ५६५ धकाः च्वयाःतःगु दु ।

नेपाल संवतया स्थापनां म्हपुजा वःगु मखु, म्हपुजा कुन्हु थ्व संवत् स्थापना जूगु खः । नेपाल संवतया न्हूदँ हनेकथं म्हपुजा यायेगु चलन वःगु धयागु भ्रम नं गलत खः । नेपाल संवत् वःगु झिंछसः व चाःचू दँ तिनि दत, म्हपुजा नेपालय् झिंखुसः झिंन्हय्सः दँ न्ह्यः हे दयेधुंकल । म्हपुजा कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा कुन्हु हनेगु प्रचलन दु । उगु हे दिनय् नेपाल संवतया स्थापना जूगु जक मखु, च्वय् धयाथें नेपाल संवतसिंबें न्ह्यः झीथाय् प्रचलित जुया च्वंगु मानदेव संवत् व वसिबें न्ह्यःया शक संवतया नं न्हूदँ कार्तिक शुक्ल प्रतिपदा हे ख: ।

More Stories Like this