नेपाल संवतय् सुलाच्वंगु छगू रहस्य

गंगालाल श्रेष्ठ

नेपाःया प्राचीन इलंनिसें थौंतकया इतिहासयात दुवाला स्वयेबलय् व नेपाःया समाज व राजनीतिं प्यंगू संवत् छ्यला वयाच्वंगु खंकेफु । लिच्छवि इलय् लिच्छवि व शक संवत् अले मध्यकालय् नेपाल संवत् व विक्रम संवत् । लिच्छवि संवत् शब्दया नामय् चलनय् हःगु खः । लिसें नेपाल संवत् जनता व राष्ट्रया नामय् प्रचलनय् हःगु खः । थ्व निगुलिं संवत् नेपाःया धर्तिइ ब्वलंगु जूगुलिं थुकिं नेपाःया थःगु हे मौलिक इतिहास क्वबिया च्वंगु दु । तर शक संवत् व विक्रम संवत् नेपाःया थःगु हे मौलिक मखु, भारतीय संवत् खः । तर नेपाःया बुद्धिजीवि छम्ह निम्हस्यां विक्रमादित्य धयाम्ह जुजु न त भारतय् हे दु, न त विक्रम संवत् धयागु भारतय् गनं छ्यलाच्वंगु हे दु, नेपाःया लिच्छवि इलय् छ्यलाबुला जुया वयाच्वंगु लिच्छवि संवत् हे विक्रम संवत् खः धकाः भारतीय संस्कृति नाता क्यनाः थःगु राष्ट्रया मौलिक इतिहासयात भारतीयकरण यानाः भारतीय राष्ट्रियताया इतिहासया गुणगान याना वयाच्वंगु दु । थ्व नेपाःया राष्ट्रियताया अस्तित्वय् व थःगु जन संस्कृतिइ खने दुगु तःधंगु विदम्बना खः । भारतय् विक्रमादित्य जुजु दु लाकि मदु व विक्रम संवत् छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु दु लाकि मदु धयागु खँ सिइकेत इतिहासय् छक्वः दुवाला स्वये ।

जुजु विक्रमादित्यं शकतय्त संहार याःगु खः व प्रतिष्ठानया जुजु खः धयागु कालकाचार्यया ग्रन्ठया वाक्य उद्धृत यानाः विद्वान भारतीय सत्यकेत विद्यालंकारजुं च्वयादीगु दु, 'सातवाहन वंशीया राजधानी नं प्रतिष्ठान हे खः । थ्व खँयात दृष्टिगत यानाः भारतीय थीथी इतिहासकारतय्सं भारतया न्यंक बाखनय् व प्राचीन साहित्य शाकारी विक्रमादित्य व सातवाहन वंशी प्रतापी जुजु गौतमी पुत्र सातकर्णी छम्ह हे खः ।' अथेतुं हे 'अर्दमिल उज्जयिनीया जुजु धयातःगु व थ्व शासक वलवान व निर्दयी खः । उकिं छम्ह जैन साधु कालकाचार्यं शकतय्गु खोज (युद्ध यायेत प्रेरणा याःगु) यात । छुं दिं लिपा गर्दमिलया काय बुल । वया नां विक्रमादित्य खः । अबु धुंकाः व अनयाम्ह हे जुजु जुल । थ्वया तिथि महावीरया निर्वाणया ४७० दँ खः । थ्व तिथियात छगू युगया नां बिल' धयागु मरुतुंगाचार्यया वाक्ययात डा. शिवस्वरुपज्यूं न्ह्यब्वयादीगु दु । थ्व ऐतिहासिक धापुतिं थ्व कि सातबाह वंशया इलय् छम्ह जुजुं विक्रमादित्य पदवी धारण यानाः थ्व गौरवमय् स्मृति म्वाकातयेगु लागिं छगू संवत् प्रचलनय् हल, गुगु संवत्यात 'कृत' नां बिल धइगु राजस्थानय् तयातःगु मौखरी वंशया खुगू शताब्दीया युप अभिलेखय् 'कृत संवत्' छ्यलातःगु आधारयात कयाः विक्रमादित्य जुजुं दकलय् न्हापां प्रचलनय् हःगु गुगु संवत् खः व 'कृत संवत्' नामं व्यवहारय् हःगु खः धकाः विद्वानतय्सं निश्कर्ष पिकाःगु दु । लिपा वनाः स्वतन्त्र मालवतय्सं कृत संवतयात मालव संवतया नामं व्यवहारय् हःगु खः धयागु धापू दु । डा. शिवस्वरुप सहायज्यूं 'विक्रम नृप कालतीत सम्वत्सर श्री विक्रमादित्योत्पादित सम्वत्सर विक्रमादित्यकाल' धकाः च्वयातःगु छगू अभिलेखया उदाहरण बियाः मालव संवत् हे लिपा वयाः विक्रम संवत् जूगु खः धकाः पुष्टि यानादीगु दु । सत्यकेतु विद्यालंकार महोदयजुं 'कथा सरित्सागर'या आधार कयाः शकतय्त लडाइंलय् बुकूगु लसताय् कुन्टल सातकर्मी शकारी अर्थात विक्रमादित्य द्वितिय धारण यानाः माल संवतयात विक्रम संवतया नामय् हिलाछ्वःगु खः धयादीगु दु ।

थ्व ऐतिहासिक विवरणं थ्व पुष्टि याःकि सातवाहन वंशी नांयाम्ह छम्ह जुजुं शकतयत लडाइंलय् लिनाछ्वःगु लसताय् विक्रमादित्य पदवी धारण याना: थुकिया लसताय् छगू संवत् प्रचलनय् हल, गुकिया नां 'कृत' संवत् खः । लिपा हाकनं छक्वः शकत नाप जूगु युद्धय् विक्रम जूगु लसताय् स्वतन्त्र मालवतसं 'कृत संवत'यात 'मालव संवत्' नां छुनाः चलन चल्ती हल । सातवाहन वंशी जुजु कुन्तल सातकर्णीया शासन इलय् शकतय्सं हाकनं छक्वः युद्धया आह्वान यात । थ्व युद्धय् शकत बूगु लसताय् विक्रमादित्य द्वितिय धारण यानाः मालव संवत् नामं व्यवहारय् वयाच्वंगु संवतयात विक्रम संवत् नां बियाः चलनय् हल ।

पुलकेशी द्वितियया विजयपुर अभिलेखय् ५५६ वि‍. सं. उत्कीर्ण जुयाच्वंगु व चन्देलया जुजु यशोवर्मनया इलय् या खजुराहो (मध्यप्रदेश) अभिलेखय् १०११ वि.सं. उल्लेख यानातःगु दु । थ्व आधारय् विक्रमादित्य जुजु भारतया इतिहासय् खंकेफुगु व वि.सं. नं छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु खँ बांलाक हे सिइदु । थुकिया लिधंसाय् विक्रम संवत् भारतयागु हे खः धकाः धायेफु ।

लिच्छवि शासन इलय् छ्यलाबुलाय् वयाच्वंगु लिच्छवि संवत् गुगु खः नेपाःया थःगु हे मौलिक संवत् खः । गणितया आधारय् लिच्छवि संवत् सिवें विक्रम संवत् दच्छि क्वकालि अर्थात विक्रम संवत् सिवें लिच्छवि संवत् दछिं थकालि खः । थ्व लिच्छवि संवत् आतक लुयावःगु ऐतिहासिक प्रमाण कथं १०७ खः । थ्व संवत् माली गामय् लूगु जयवमाया झ्वाताया पादपीठय् उत्कीर्ण यानातःगु दु । थ्व लिच्छवि संवत् १०७ निसें खने दयेकः वया ८०३ तक चले जुयाः अनं लिपा थ्व संवत् तनावनाः नेपाल संवत् खनेदयेकः वल ।

जुजु राघवदेवं प्राचीन संवतयात त्वःताः छाय् न्हू संवतयात नालाकाल धयागु खँ नुगलय् वालीगु नं स्वभाविक हे खः । छायकि प्राचीनताय् गुलि गर्व यायेगु दइ उलि नवीनताय् दइमखु । थथे गौरवमय स्मृति सुलाच्वंगु लिच्छवि संवतयात त्वःताः न्हूगु संवतयात नालाकाःगु स्वयेबलय् जुजु राघवदेव न्हूगु वंशयाम्ह खःलाकि धयागु शंका ब्वलनीगु नं अस्वाभाविक मखु । छायकि न्हूगु वंशया जुजु जुलकि वं मेगु वंशया जुजुपिनिगु 'कृति' नाश यानाः थःगु कृति म्वाकायंकीगु धयागु न्ह्याम्ह शासकया नं विशेषता खः । तर जुजु राघवदेव न्हूगु वंशयाम्ह जुजु मखुसे लिच्छवि वंशयाम्ह हे जुजु खः । थ्व खँ वयागु नांया लिधंसाय् धायेफु । यदि राघवदेव लिच्छवि वंशयाम्ह मखु मेगु हे वंशयाम्ह खःसा थःगु नामय् 'देव' तइ हे मखु । थःगु नामय् थथे 'देव' तयातःगुलिं राघवदेव लिच्छवि वंशयाम्ह हे खः धकाः धायेफु । थः लिच्छवि वंशयाम्ह जूसां नं थःगु पूर्खां न्ह्याकाहःगु संवत् छाय् स्वीकार मयाःगु ले धयागु न्ह्यसः नं दंवइ ।

वंशावलीइ 'महामारी जूगु' उल्लेख यानातःगु दु । थ्व महामारी मेगु मखसे राजनीतिक महामारी खः । छायकि मेगु महामारी वःगु खःसा पुलांगु संवत् तनावनाः न्हूगु संवतया उदय जुइ फइ हे मखु । ल्वयया महामारी, भुखायया महामारी व मिच्याःया महामारी जूगु खःसा उकिया लसताय् नेपाल संवत् शुभारम्भ जूगु धायगु थ्व विडम्वनाया खँ खः ।

उकिं थ्व महामारी धकाः राघवदेवं थः अबु मानदेव तृतीययां स्यानाः राजगद्दी थःगु ल्हातय् लाकूगु घटनायात हे धयातःगु जुइमाः । थथे थःगु शासन न्ह्याःगु लुमन्ति ल्यंका तयेत हे थः अबुं नालाच्वंगु संवतयात न्हंकाः 'शंखधर नाम नेपाल संवत्' व्यवहारय् हःगु जुइमाः । राघवदेवं थःगु नामं संवत् न्ह्याकल धाःसा पितृहण्टाया आरोप फयाः म्वानाच्वने माली धकाः ग्यानाः शंखधर अर्थात भगवान नारायणया नामं चलनय् हःगु जुइमाः । छम्ह शंखधर नेपाःया सम्पूर्ण नेपाःमितयगु त्यासां मुक्त यानाः थ्व संवत् न्ह्याकूगु धयागु वंशावली बियातःगु विवरणया अर्थ मानदेव तृतियं जनतायात घोर शोषण व अत्याचार याःगु हे जुइमाः । थज्याःगु शोषणपाखें जनतायात मुक्ति बिइत वं थः अबुया हत्या याःगु जुइमाः । उकिं थ्व हत्या धयागु जनताया मुक्ति हे खः । थ्व हे शंखधर नामं व्यवहारय् हःगु नेपाल संवत् गुगु खः उकियात हे लिपा शंखधर नांयात मनू रुप बिउगु जुइमाः ।

नेपाल संवतय् चाहे राजनीतिक रहस्य सुलाच्वंगु थजु, चाहे नेपाली जनताया इतिहास प्यपुनाच्वंगु थजु थ्व संवत् नेपाःया भौगोलिक अखण्डता व मौलिकताया प्रतीक अवश्य हे खः । लिसें नेपाः राष्ट्र व जनताया थःगु हे विशेषता दुगु इतिहास क्वबियातःगु नं खः । नेपाल संवत् सम्पूर्ण नेपाःमितयसं क्वबिइफइ, तर विदेशी संवत् क्वबिइ फइमखु । छायकि विक्रम संवत् धयागु भारतया भूमिं जुनाः नेपालय् दुहांवःगु खः । थःगु धयागुली गौरब दइ, मेपिनिगु धयागुली दइमखु । विक्रम संवतया राष्ट्रियता छु खः धकाः मालास्वल धाःसा नेपाः कदापी लुइके फइमखु ।

साभार : सन्ध्या टाइम्स, विशेष तँसापौ, न्हूदँ ११२०, पेज ल्याः ३१ व ३२ ।

Related Stories

शंखधर व नेपाल संवत्

More Stories Like this

मेरिल्याण्डय् लाखय् व पुलुकिसिलिसे हन येँयाः
स्यस्यः समाजं सत्यमोहन जोशीयात हन
मूलयात ग्वाहालि लःल्हात
मेहेन्दी च्वयेगु कासा जुइगु
मचातयत मां भाय् स्यनेगु संस्था नीस्वन