शंखधर व नेपाल संवत्

जीवन कुमार महर्जन

प्राचीन इलंनिसें विश्वय् यक्व हे संवतत चले जुयाः वयाच्वंगु दु । उकिइ मध्ये नेपाल संवत् नं छगू खः । भौगोलिक रुपं नेपाः छगू चीधंगु देय् जूसां नं थःगुहे थी थी तजिलिजं विश्वय् म्हसीका बिया वयाच्वंगु दु । नेपालभाषा, नेपाललिपि, नेवाः संस्कृति व नेपाल संवत् थ्व प्यता नेवाःयात म्हसीकेगु तत्व खः । उकिं विश्वय् थःगु गौरवताया प्रतीक न्ह्यब्वय्गु झ्वलय् नेपाल संवतयात न्ह्यःने मतःसे मगाः ।

नेपाल संवत् छगू जक थुज्वःगु संवत् खः गुगु देयया नामं स्वनातःगु खः । झीथाय् नेपाल संवत् चले जुइ न्ह्यः मेमेगु संवत् नं चले जूगु खनेदु । नेपालमण्डलया पुरालेखय् कलिगत संवत्, शक संवत्, लिच्छवि संवत् (मानदेव संवत्), नेपाल संवत्, बिक्रम संवत्, ईस्वी संवत्, बुद्ध संवत् आदिया नां न्ह्यथनातःगु दु । मुक्त रुपं थ्व दक्व संवत् त नेपालमण्डलय् चले जूगु खनेमदु । शक संवत्, लिच्छवि संवत्, नेपाल संवत् व बिक्रम संवत् जक मुक्त रुपं चले जुयाः वयाच्वंगु संवत् खःसा मेगु संवत् उगु संवत् नाप स्वाना वयाच्वंगु खः । गथेकि छगू हे पुरालेखय् थुकथं संवत् च्वयातःगु दु । थुगु जितामित्रया ईया ल्वहं पतिइ पुष्पिका वाक्यय् नेपाल संवत् ७९८, श्रीशाके १६००, कलिगत ४७७९, बिक्रम १७३५ आदि च्वयातःगु दु । अथेहे थौंकन्हय् पंचांगया पात्रय् नं कलिगत, बुद्ध, शकराज, बिक्रम, नेपाल संवत्, श्रृष्टितोगताब्द आदि संवत्त छ्यला वयाच्वंगु दु ।

नेपालय् चले जूगु संवत् मध्ये नेपाल संवतया थःगु हे म्हसीका दु । ने.सं. ४९५ स च्वयातःगु सुमतितन्त्र कथं २००० वर्षतक युधिष्ठिर व दुर्योधन संवत् (गुगु संवतयात कलिगत संवत् धाइ) चले जुइ, अनं लिपा ८०० वर्षतक नन्द संवत् चले जुइ, अनं लिपा १३२ वर्षतक चन्द्र गुप्ता संवत् चले जुइ, अनंलिपा २४७ वर्ष तक शुद्रकदेव संवत्, अनंलिपा ४९८ वर्ष तक शक संवत्, ३०४ वर्षतक मानदेव संवत्, अनंलिपा नेपाल संवत् चले जुई धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थुगु सुमतितन्त्रय् न्ह्यथनातःगु संवत् त मध्ये शक संवत् व मानदेव संवत् लिच्छविकालीन पुरालेखय् छ्यलातःगु खनेदुसा नेपाल संवत् मध्यकालीन पुरालेखय् छ्यला वयाच्वंगु दु ।

थुकथं नेपाःया म्हसीका बियाः वयाच्वंगु नेपाल संवतयात ने.सं. ८८८ लिपा शाहकालीन प्रवेश जुसेंनिसें विष त्वंकेगु ज्या जुल । शाहकाल लिपा नेपाल संवतया थाय् शक संवत् काल थुगु संवत् पृथ्वीवीर विक्रम शाहया पालय् तक सरकारी स्तरय् चले याःसां जनमानसय् धा:सा नेपाल संवत् हे प्रचलनय् खनेदु । बिक्रम संवत् १९६० तक चद्रमास कथं न्ह्याना वयाच्वंगु थुगु संवतयात नं छुं कर्मचारीया सुझाव कथं १३ महिना दुगु संवतयात दिकाः सौर्यमास कथं चले जुइगु बिक्रम संवत् चले यायेगु ज्या चन्द्र शमशेरं यात । थुकथं नेपाल संवतया थासय् शक संवत् अनं लिपा बिक्रम संवत् छ्यल । उकिया लिच्वः कथं थौं झीसं थःगु मौलिक संवत् नेपाल संवतया पलेसा बिक्रम संवत् नाला कयाः च्वनेमाःगु वाध्यता ब्वलन ।

नेपाल संवतया पुनरजागरणया आन्दोलनं ने.सं. ११२० कछला १० बिहिवाः कुन्हु तत्कालीन प्रधानमन्त्री कृष्ण प्रसाद भट्टराईया मन्त्रीमण्डलं नेपाल संवतया प्रणेता शङ्खधरयात नेपाःया राष्ट्रिय विभूति घोषणा यात । थौं नेपाल संवतयात राष्ट्रिय मान्यता नं दत । तर व्यवहारय् छ्यलाबुलाय् हःगु धाःसा मदुनि ।

ख्वपया छम्ह ज्योतिषं शुभ साइत लिपाया येँया लखुतीर्थया फि लुँ जुइगु सीका ख्वपं निसें लखुतीर्थय् तक फि कायेके छ्वयाः हःगु जुयाच्वन । फि कुबिया वःगु शंखधरं खनाः उगु फि थःम्ह कयाः भरियायात मेगु फि कायेका ख्वपय् विया छ्वत । ख्वपय् यंकूगु फिया फि तुं जुल । थुखे शंखधर थःम्हं काःगु फि लुँ जुल । शंखधरं उगु लुँ नेपाःमितयगु त्यासा पुला: त्यासां मुक्त यानाः उगु दिंयात मुक्त दिवस कथं नेपाल संवतया पलिस्था यात धैगु धापू झीसं न्यनाः वयाच्वनागु खः । थ्व जन धापू पूर्ण इतिहास धाःसा मखु तर अनुसन्धान न्ह्याकेगु निंतिं न्हापांगु पलाः पक्का हे खः ।

नेपाल संवतयात पुलांगु पुरालेखय् थीथी नामं म्हसीका वयाच्वंगु दु । सं संवत्, शंख्वा संवत्, शङकुदत्त संवत्, नेपालिके शंखधराब्द, नेपाल संवत्सरे, नेपाल संवत् आदि च्वयेगु याना वायाच्वंगु दु । थुगु छ्यला वयाच्वंगु संवतया नामं छु सी दु धाःसा नेपाल संवत् व शंखधर दथुइ स्वापू दु ।

ने.सं. ७६६ या 'वासिष्ठिलैङ्गोपुराण' सफुतिइ 'सम्वत् शङ्कुदत्तके सप्तशते षट्षष्टधिकेमासि जेष्ठे कृष्णपक्षे त्रयोदशी तिथौ' धकाः न्ह्यथना तःगु दु । थुकिया अर्थ सम्वत् शङ्कुदत्त ७६६ जेष्ठ कृष्ण १३ खः । थुगु पुरालेखय् नेपाल संवतयात शङ्कुदत्त धकाः च्वया तल ।

ने.सं. ८२७ स ख्वपया जेला त्वालय् च्वंगु ल्वहं पतिइ 'अथ नेपालभाषा शंख्वा सम्बत् ८२७ वैशाख कृष्ण दशमी' धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थन नं नेपाल संवतयात शंख्वा संवत् धकाः न्ह्यथनातःगु दु ।

ने.सं. ८६४ या जातकपरिपाटि प्रवन्धय् 'श्रेयोस्तु नेपालिके शंखधराब्द सम्वत् ८६४ भावनाम सम्वत्सरे उत्तरायणे ॥ दक्षिणगोरे गृष्मऋतो ॥ जेष्ठमासे शुक्लपक्ष ॥ दशम्यान्ति यो ॥' च्वयातःगु दु । थन नेपाल संवतयात शंखधर संवत् धकाः न्ह्यथनातःगु दु । थुकथं प्राचीन पुरालेखय् शङकुदत्त, शंख्वा, शंखधर संवत् आदि नामं संवतया प्रणेता शंखधरया नामं नं संवतया नां च्वयगु ज्या जूगु खनेदु ।

वि.सं. ९३६ शकराज संवत् ८०२ लिच्छवि संवत् (मानदेव संवत्) ३०४, सन ८७९ अक्टोवर २० विहीवार कुन्हु नेपाल संवतया पलिस्था जूगु खः । थुगु संवतया छ्यलाबुलाय् शुरु शुरुं सं संवत् धकाः च्वयातःगु खनेदुसा छगू ऐतिहासिक घटनावली 'नेपालसंवत्सरस ३०५ थन तने श्री नरेन्द्रदेव राजान श्री वुगदेव यरस बिज्याकु जुरो ॥' धकाःच्वयातःगु दु । उकिं थुगु पतिइ नेपाल संवत् धकाः स्पष्ट रुपं च्वयातल । अथेहे प्राचीन हस्तलिखित ग्रन्थ, ल्वहं पौ, सिजः पौ आदी यक्व थासय् नेपाल संवत् धकाः च्वयातःगु दु ।

थन नेपाल संवतयात छखे सं संवत् नेपाल संवत्सरे, नेपाल संवत् आदिया नामं छ्यला वयाच्वंगु दुसा मेखे शंखधघरया नामं शङ्कुदत्त संवत्, शंख्वा संवत्, शंखधराब्द संवत् आदिया नामं नं थःगु म्हसीका बियाः वयाच्वंगु दु । उकिं झीसं न्यना वयाच्वनागु जन धापूयात प्राचीन पुरालेखय् दुवाले बले नेपाल संवत् शंखधर साख्वालं हे स्वनादीगु दु धैगु स्पष्ट सीदु ।


लिधंसा :
तमोट काशिनाथ, ने.सं. ११२९, शङकधरकृत नेपाल संवत्, यल : नेपालमण्डल अनुसन्धान गुथि ।
तुलाधर प्रेमशान्ति व नरेशवीर शाक्य (सं), ने.सं. ११२७, नेपाल संवत् व शंखधर साख्वाः, येँ : नेपालभाषा मंकाः खलः ।
राजवंशी श्यामसुन्दर, ने.सं. १११६, लिच्छविकालीन सम्वतको निश्चय, काठमाडौं : गिरीन्द्रमान राजंवशी व चन्द्रकिरण राजवंशी ।

साभार : मध्यपुर बहुभाषिक पत्रिका, दँ - १३, ल्या: - १, पौ ल्या: ७ व ८ ।

More Stories Like this