शान्तिघट वज्रधातु चैत्य

रत्नतारा ताम्राकार

सीघः पुन्हिया झ्वलय्

नेपाःया थीथी थासय् च्वंगु बौद्ध महाचैत्य मध्ये ऐतिहासिक, सांस्कृतिक महत्वं जाःगु येँ मनपा वडा २८ या श्रीघलय् च्वंगु श्रीघः चैत्य नं छगू खः। थ्व चैत्ययात शान्तिघट चैत्य, वज्रधातु महाचैत्य, काशी चैत्य, काश्यप स्वयम्भू, श्री शान्तिघट वज्रधातु चैत्य महाविहार, शान्तिघट वज्रधातु चैत्य आदि नं धाः। थ्व थीथी नां मध्ये "शान्तिघट वज्रधातु चैत्य" प्रचलित खनेदु। शान्तिघट दुगु थासय् पलिस्था यानातःगु चैत्य जुयाः "शान्तिघट वज्रधातु चैत्य" धयाच्वंगु दु। इतिहासकारतय् धापू कथं थ्व चैत्य ९०० दँ पुलांगु लिच्छविकालिन खः। चैत्यया गर्भया गोलाकार स्वरूप हाकः ४५ फुट ४.५ इन्च, ब्या ४५ फुट ४.५ इन्च, जाः ५९ फुट ४ इन्च व गोलाई १०७ फुट ३ इन्च दु। चैत्यया छचाःख्यरं थीथी शैलीया ५० गः चैत्यं चाःहुलाच्वंगु दु। चैत्यया शिल्पकला, आकार व प्रकृति स्वयम्भूया प्रतिमूर्ति ज्वःलाःगु खनेदु। चैत्यय् स्वयम्भुइ थें न्याम्ह पञ्चबुद्धपिं अमिताभ, अक्षोभ्य, अमोघसिद्धि, रत्नसम्भव व वैलोचन दु। मूलम्ह द्यःकथं अमिताभयात कयातःगु दु गुम्हेसित 'काश्यप तथागत' नं धाः। स्वयम्भूया धर्मधातु महाचैत्य ज्वलिंज्वःगु गर्भगृह, झिंस्वतगिं भुवनया गजू च्वय् लुं सियातःगु छत्र नं कुइकातःगु फःया च्वसं चैत्य, गर्भया प्यकुनय् पञ्चबुद्धपिं, बायब्य कोणय् स्वयम्भुइ थें श्री हारतीमाया कलात्मक देगः, दक्षिणपाखें आगं सकतां चिचीधिकपिं द्यःपिं व छचाःख्यरं थीथी द्यःपिंसं माने तयाः चाःहिकातगु दु। चीभाःया जवंखवं निगः निगः अशोक चैत्य थें च्वंगु प्यंगः चीभाः नं दु। थ्व चीभाःया पश्चिमपाखें स्वाहाने गयाः च्वय् वने जिउ। काश्यप बुद्धया चाकलय् नं गुंगः चीभाः दु। थुगु चैत्ययात जन सहयोग व भक्तजनपिनि ग्वाहालिं इलय्ब्यलय् भिंका वयाच्वंगु दु। स्वयम्भुया त्वाथः गया वने मफुपिनिगु निंतिं अःपुक वने फइ कथं स्वयम्भूया प्रतिमूर्ति स्वरूप थ्व चैत्य दयेकातःगु खनेदु। न्हापा चैत्यया गर्भगृह च्वय् झिंस्वतगिं भूवन सिँयागु खः। लिपा वा वइबलय् लः लानाः सिँ चनावनाः स्यनेयःगुलिं लीयागु पातां दयेकूगु खः। थ्व झिंस्वतगिं भूवन न्हापा सिँयागु जूगु कारणं थ्व चैत्ययात 'काठे स्वयम्भू' नं धायेगु याः ।

शान्तिघट चैत्यय् दँय्दसं न्यायेकीगु नित्यपुजा व जात्राय् असंया शाक्यतय्गु झिंन्यागू खलः व क्वाःबहाःया बज्राचार्य, गुरुजुत दुथ्याः। चैत्य व अजिमा द्यःयाथाय् असंया शाक्यतय्गु झिंन्यागू खलःतय्सं न्ह्यन्हु-न्ह्यन्हुया पाः कयाः सुथय् नित्यपुजा व बहनी सन्ध्या इलय् आरति यानाः मत बीगु याइ। होलिपुन्हि छन्हु न्ह्यः सिलाथ्व चतुर्दशी कुन्हु चीभाः बुसाधं यायेमाःगु, भलभल अष्टमि कुन्हु पुलु पुइकीगु, मोहनिया श्रीघः पुन्हि छन्हु न्ह्यः कौलाथ्व चतुर्दशी कुन्हु सख्वाः पाकेगु, कतिंपुन्हि कुन्हु क्वाःबहाःया गुरुजुत वयाः कलश पूजा यायेमाःगु चलन दु ।

चैत्यया जात्रा जुइगु झ्वलय् श्रीघः पुन्हि कुन्हु सुथय् लुं सियातःपिं न्याम्ह पञ्चबुद्धयात महाचैत्यया मूलम्ह द्यःया न्ह्यःने ब्वयेगु याइ। कन्हय् कुन्हु द्यःपिंत खतय् तयाः श्रीघःया मूलुखां पित हयाः थँहितिया तग्वःगु चीभाः, त्यःर न्याल्वहं चाःहीकाः न्हाय्कंत्वाः, नःघः जुयाः श्रीघलय् तुं लित हयाः क्वचायेकी। थ्व धुंकाः असंया शाक्यतय्गु आगं छेँया नकिंनं लसकुस यानाः न्हापा तयातःगु थासय् बिज्याकी ।

शान्तिघट चैत्यया जीर्णोद्धार:
१) ने.सं. ६५० (वि.सं. १५८६)स श्री बैकुण्ठ मल्लं न्हापांखुसी जीर्णोद्धार याःगु न्यनेदु।
२) ने.सं. ७६७ चैत्र शुक्ल पुन्हि कुन्हु शुरु यानाः ७७३ स जुजु प्रताप मल्लया पालय् न्हय्दँ बिकाः जयतसिं शाक्यया नेतृत्वय् जीर्णोद्धार जूगु खः।
३) श्री ५ सुरेन्द्र वीर विक्रम शाहदेवया पालय् जूगु जीर्णोद्धार ने.सं.९८६ स शुरु यानाः ने.सं. ९९५ क्वचायेकूगु खः। थुगु जीर्णोद्धार ज्या असं तँलाछि त्वाःया भाजु नारायण व वय्कःया परिवार मिले जुयाः यानादीगु खःसा आर्थिक ग्वाहालि मेमेपिंसं नं यानादीगु खः।
४) असंत्वाःया साहु श्री हर्षरत्न तुलाधरं ने.सं. १०६४ सालय् क्वाःबहाःया श्री लोकरत्न बज्राचार्य प्रमुख च्वनाः जीर्णोद्धार यानादीगु खः।
५) ने.सं. १०८७ स केल त्वाःया तःखाछेँया भाजुरत्न कसाः व वय्कःया परिवार मिले जुयाः शान्तिघट बिहारया प्यखेरं ल्वहँतं सियाः बांलाकादीगु खः।

थ्वहे झ्वलय् वंगु वि.सं. २०६६ फागुण १७ गते तसकं वा वयाः उगु चैत्यया छत्र कुतुं वन। थ्व चैत्यया छत्र थ्व स्वयां न्हापा कुतुंवंगु न्यने मदु। वयांलि असंया शाक्यतय्गु झिंन्यागू खलःया हे कुतलय् चैत्यया जीर्णोद्धार जुल। उगु जीर्णोद्धारया झ्वलय् छत्र जक मखु चैत्यय् नं स्यनाः बांमलानाच्वंगु, छत्रया न्ह्यःने च्वंगु जालि खापा, प्यंगू कुनाय् च्वंगु रेलिङ्ग, झिंस्वतगिं भूवनय् बखुतय्सं फोहोर याइगुलिं अन नं दुने थ्यंक दयेकेगु ज्या जूगु खः ।

शान्तिघट चैत्यया इतिहास:
इतिहासकथं ने.सं. ६५०-६८२ पाखे जुजु नरेन्द्रदेवया पालय् क्वाःबहाः थँहितिया तान्त्रिक वाकवज्र वज्राचार्यं थ्व चैत्य पलिस्था याना थकूगु खः। वय्कःया निम्ह कलाः दुसा कायपिं निम्ह माजुपाल व महिन्द्रपाल खः। वय्कःया गुरु बन्धुदत्त आचार्य खः। म्हुतुं पिहां वःगु खँग्वः सिद्ध जूगुलिं वय्कःयात 'वाकवज्र' धाःगु धाइ। वय्कः न्हिंन्हिं भारतया बनारस मणिकर्निका घाटय् म्वःल्हुयाः मामकी देवीयागु आराधना यानाः येँया थःगु छेँय् लिहां वयाः पूजापाठ यानाः न्हिं छछाः जक भोजन याइम्ह जुयाच्वन। उगु बखतय् काशीया छम्ह जुजुं देशविदेशया कलाकारत सःताः चैत्य छगः दयेके बिउगु जुयाच्वन। चैत्य दयेके सिधयेकाः तान्त्रिक विधिकथं चैत्य प्रतिस्था याकेत बनारसय् बौद्ध पुरोहित माला स्वतं सःसिउम्ह छम्ह हे लुइके मफुत ।

अन्तिमय् जुजुं नेपाःया छम्ह बौद्ध पुरोहित न्हिंन्हिं काशीया मणिकर्निका घाटय् म्वःल्हू वइगु खँ सीकाकाल। जुजुं तान्त्रिक वाकवज्र वज्राचार्ययात थ्व चैत्य छपिनिगु ल्हातिं प्रतिस्था याना बीमाल, पुजा ज्वलं छु छु माः थें धकाः न्यंबलय् छु हे म्वाः धयादिल। जुजु पत्याः मजू। थपिनिगु नियम कथं पूजाया हलज्वलं तयातल ।

वाकवज्र बज्राचार्य जुजुया बचंयात स्वीकार यानाः छुं न्हि लिपा चैत्य प्रतिस्था यायेत वल। पूजाया हलंज्वलं वास्ता मयासे मणिकर्निका घाटं गङ्गाजल हयाः मन्त्र पुयाः १०८ क्वः चैत्यय् क्वंनिसें च्वय् तकं छ्वाकाः न्याक्वः तक जाकिं पुजा याये धुंकाः प्रतिस्था विधि क्वचाल धकाः बिन्ति यात। तर पुजाया ज्वलं गथे खः, अथे हे तयाः थज्याःगु नं पुजा जुइ ला धकाः जुजुं सकसिगुं न्ह्यःने ब्वः बिल। सकस्यां थज्याःम्ह नं तान्त्रिक जुइ ला धकाः हिबाय्चबाय् यात। आः छुं मधासे लिहां वये धाःसा थःगु बेइज्जत जुइगु जुल। उकिं वाक वज्रं विश्वास मजूसा थ्व चैत्ययात सुनां नं संके फुसा संकि धकाः हाथ्या बिल। जुजुं सल, किसि, सलंसः मनूतय्त खिपतं चिकाः सायेके बिल तर इकिधिकि संके मफु ।

लिपा वाकवज्रं थ्वयात जिं संका बी धकाः पसूकां हिनाः साःबलय् चैत्य घुसुसुं न्ह्याः वल। थ्व खनाः जुजुं क्षमा फ्वँसें वय्कःयात 'समन्तभद्र' धकाः नां छुना बिल। वहे इलय् वाकवज्रं उगु चैत्य पलिस्था याःगु थाय् भूत, प्रेत, पिशाच दुगु मसान थें अशुद्धगु थाय् जूगुलिं उकिया पलेसा बांलाःगु शुद्धगु थासय् पलिस्था याःसा पाय्छि जुइ, थज्याःगु थाय् जिमिगु नेपाः देशय् दु, उकिं नेपालय् यंकाः प्रतिस्था याये दःसा जिउ धाल। जुजुया उजं दयेवं वाकवजं मन्त्र ब्वनाः चैत्ययात पसूकां हिनाः ब्वयेकाः 'शान्तिघट' दुगु थासय् तये हल। शान्तिघट दुगु थासय् पलिस्था याःगु चैत्य जूयाः थ्वयात 'शान्तिघट चैत्य' धाल। काशीं ब्वयेका हःगु चैत्य जुयाः 'काशी चैत्य' नं धाः। चैत्य हःम्ह वाकवज्रया मूर्ति श्रीघः चैत्यया पश्चिमपाखे भगवान् बुद्धया लिउने च्वंगु ग्वाखंचाय् आः तकं तयातःगु दनि। तर थ्व चैत्यय् काशीया छुं हे चिं मदुगुलिं थुकियात 'काशीं हःगु चैत्य' मखु धाइपिं नं दु ।

थ्व चैत्यया बारे न्यने दुगु मेगु बाखं कथं, वाकवज्र बज्राचार्य क्वाःबहाःया भतिचा च्वय् क्वाःपुखुली ख्वाः सिलाः श्रीघःया शान्तिपुरय् न्हिंन्हिं ध्यान च्वनीगु जुयाच्वन। छन्हु ध्यान च्वनाच्वंगु इलय् पंचरश्मि आकाशमार्गं पिहां वःगु खन। थःगु तान्त्रिक बलं सालाः स्वःबलय् चैत्य छगः ब्वयावःगु जुयाच्वन। थ्व चैत्ययात थः न्हिंन्हिं ध्यान च्वनेगु शान्तिपुर दुने शान्तिघट दुगु थासय् पलिस्था याना बिउगुलिं थ्वयात 'शान्तिघट चैत्य' धाःगु धाइ ।

वाकवज्र वज्राचार्यं 'शान्तिघट चैत्य' पलिस्था यायेधुंकाः थुकिया संचालनया जिम्मा थः जजमानपिं असंया शाक्यतय्त बिउगु खः। श्रीघलय् छुं नं पुजा यायेमाःसा क्वाःबहाःया गुरुजुपिंत याके बीगु नियम दु। दँय्दसं श्रीघः पुन्हिबलय् थ्व चैत्यय् कलश पुजा याः वइपिं दु ।

शान्तिपुरय् फाल्गुण शुक्ल सप्तमि कुन्हु 'पिम्बाहा' पुजा धकाः वाकवज्रया सन्तानतय्सं क्वाःबहाःया बज्राचार्यया थकालि पुजा यायेमाःगु नियम दु। क्वाःबहाः मैत्रिपुर महाविहार दुहां वनेगु लँपुयात थौंकन्हय् 'वाकवज्र मार्ग' धकाः नां छुनातःगु दु ।

More Stories Like this